Crita Timun Mas

 

 

A.        TEKS

TIMUN MAS

                Kacarita  ing desa Tuwung  ana Mbok Tumi sing kijenan tanpa bojo lan anak. Mbok Tumi wis tuwa apa maneh wadon, mula ora bisa ndandani omahe sing wis rusak kepangan rayap

        Pagaweane Mbok Tumi nggarap tegal. Saben esuk budhal lan sorene lagi mulih. Nalika ngiyup ana ing sangisore wit amarga kepanasen, dheweke kelingan kedadeyan sing dialami  bojone, yaiku Pak Toso ilang. Mung ditemokake sandhangane sing wis suwek-suwek gubras getih. Manut  critane masyarakat desa Tuwung, Pak Toso dipangan Buta Ijo. Buta ijo iku sing mbaureksa alas Gungliwangliwung.

        Dumadakan  Mbok Tumi njenggirat kaget. Lemah sing dilungguhi obah. Saya suwe kaya bumine lindhu.“Haee…Mbok tuwek elek.Aku luwe.”Suwarane gumleger.Jebul iku omongane Buta Ijo. Sing diajak omongan ngewel wedi. Mbok Tumi takon, “Sam….sam….sampeyan sinten?”  Wangsulane sing ditakoni, “Buta Ijo…aku njaluk pangan daging wong!”  Buta Ijo emoh daginge Mbok Tumi amarga kuru lan wis tuwa.

        Sadurunge lunga, Buta Ijo ngelungi wiji timun siji marang Mbok Tumi. Omonge,  “Iki tanduren ana ing sacedhake omahmu. 17 taun maneh aku mrene.” Amarga Mbok Tumi durung mudheng karepe, mula  takon, “17 taun malih mriki ajeng napa?” “Arep njaluk timun.”Wangsulane cekak banjur lunga.Jangkahe Buta Ijo ndadekake lemahe gonjing.

        Wiji timun ditandur ana ing kebon mburi omah. Saben dina disirami nganti kaping 7 manut prentahe Buta Ijo. Wiji mau wis dadi tanduran timun sing subur. Wohe akeh tur gedhe-gedhe. Nanging ana timun siji sing paling gedhe. Gedhene ngluwihi semangka. Dening pak Kasiyo timun sing gedhe banget iku diarani timun ajaib. Pak kasiyo lan tangga-tanggane diwenehi wiji timun dening Mbok Tumi. Nanging eloke nalika ditandur ora gelem thukul.

        Timun ajaib wis katon tuwa, mula arep diundhuh. Mbok Tumi nyedhaki timun ajaib.Ana kaelokan, timun ajaibe bisa obah-obah dhewe, glundhang-glundhung.Amarga gumun, timun iku dibopong menyang pawon arep disigar Mbok Tumi.Mbok randha iku nyigare ngati-ati.Nah….jebul timune isi bayi wadon. “oeek…oeek.” Bayine nangis.

        Mbok Tumi bungah banget.Saiki dheweke duwe anak wadon.Anak iku dijenengi TIMUN MAS. Mbok Tumi ngundang tangga teparone diajak nekseni lan bungah-bungah. Timun Mas dianggep anake dhewe.Tambah gedhe tambah katon ayune.Menyang ngendi bae Timun Mas mesthi diajak.Timun Mas sregep mbantu ibune.

        Timun Mas saiki wis umur 17 taun.  Wektune Buta Ijo nemoni Mbok Tumi. Nalika wong wadon loro iku lagi turon  nyritakake jaman biyen nganti Timun Mas Keturon. Dumadakan ditekani Pak Kawit. Mbok Tumi lan Timun Mas dikon lunga adoh amarga Buta Ijo wis cedhak. Mbok Tumi bingung amarga anake arep dijaluk. Tenan, Buta Ijo wis teka, omonge, “Endi timune ?” Buta Ijo bungah weruh Timun Mas sing lagi turu. Mung kari ngangkat digawa menyang alas Gungliwangliwung. Mbok Tumi kandha, “ampun sakniki.Larene nembe sakit.Yen sakit daginge boten eca.Daginge pait.”“Wah, trus kapan?”Buta Ijo takon. Mbok Tumi nerangake yen 3 dina maneh Timun Mas mesthi mari. Buta Ijo bali mulih maneh kanggo ngenteni  3 dina.

        Wis ora bisa alesan maneh.Buta Ijo njaluk Timun Mas.Timun Mas dikon mlayu lunga.Mbok Tumi nyangoni kanthong putih cacah 5 kanggo sarana uwal saka Buta Ijo. Kanthong siji isine wiji timun, kanthong loro isine uyah, kanthong 3 isine mrica, kanthong papat isine dom, la kanthong lima isine trasi. Ora let suwe Buta Ijo teka. Dikandhani Mbok Tumi yen Timun Mas ora ana  omah. Mbuh lunga menyang ngendi.

        Buta Ijo mburu playune Timun Mas. Sadurunge kecandhak, karo mlayu Timun Mas  nyebar wiji timun.  Wiji timun dadi sawah timun.Buta Ijo dadi mandheg.Dheweke mangani timun nganti kewaregen.Buta Ijo mlayu maneh nututi Timun Mas. Jarake wis cedhak, banjur Timun Mas nyebar uyah dadi kali sing banjir. Buta Ijo ndadak nyabrang.Timun Mas nyebar mrica dadi geni mulat-mulat.Buta Ijo kapeksa mateni geni dhisik.Buta Ijo terus mburu Timun Mas. Timun Mas nyebar dom dadi wit-witan gedhe kang ana erine.  Buta Ijo kepentok  wit-wit mau. Buta Ijo ndadak  ngangkati wit-witan supaya ambruk. Timun Mas krasa kesel banget.Ambegane ngos-ngosan. Kanthonge sing digawa  mung kari siji. Timun Mas mlayu maneh amarga wis krungu swarane Buta Ijo, “Timun…Timun Mas ..” Pungkasane Timun Mas nyebar trasi.Trasi dadi sawah lendhut.Buta Ijo mandheg.Saka kadohan Timun Mas nantang, “Ayo, yen wani mrenea.Cekelen aku!”Buta Ijo tambah nesu.Dheweke nglumpati sawah lendhut. Amarga Buta Ijo wis kesel mula lumpatane ora bisa adoh. Buta Ijo kejegur sawah lendhut. Suwe-suwe Buta Ijo ambles ana ing sawah lendhut Buta Ijo mati, Timun Mas menang.

            Pungkasaning dongeng,  Timun Mas bisa kumpul karo ibune yaiku Mbok Tumi. Uripe tentrem uwal saka panguwasane Buta Ijo.

 

B.    UNGGAH-UNGGUH BASA/ RAGAM BASA JAWA:

1.    Ngoko lugu
       Titikan/ wujude:       - Kabeh tembunge  ngoko
                                           - Ater-ater lan panambang ngoko

       Sing nganggo:
       1. Bocah marang bocah
       2. Wong tuwa marang bocah

       3. Bapak Ibu marang putrane
       4.Pimpinan marang andhahan

       5. Bendara marang abdi

       6. Guru marang murid

       7. Wong ngudarasa
2.    Ngoko alus
       Titikane :       - Tembung ngoko dicampur tembung krama inggil& andhap
                               - Ater-ater lan panambang ngoko
       Sing Nganggo:
       1. Wong tuwa marang mong tuwa sing wis kulina
       2. Wong tuwa marang wong nom kang drajade luwih dhuwur
3.    Krama alus
       Titikane :       - Ngunakake tembung krama lan krama inggil & andhap

                               - Ater-ater lan panambang krama

       Sing nganggo

       1. Wong tuwa marang wang tuwa kang durung kulina
       2. Murid marang guru
       3.Anak marang bapak ibune
       4.Bocah/ wong nom marang wong tuwa
       5. Andhahan marang pimpinan

            6. Abdi marang bendara